تبادل
لینک هوشمند
توجه به این مسئله در نزد حضرت چنان بود که ایشان دست یافتن به جوهر ایمان را در گرو پرهیز از هر گونه دروغی، حتی در شوخی، می دانستند و می فرمودند:
«لا یجد عبد حقیقه الایمان حتی … یدع الکذب فی المزاح؛ هیچ بنده ای حقیقت ایمان را در نمی یابد، مگر آنکه دروغ گویی در شوخی را واگذارد.»
و برای کسی که هر گونه دروغ را حتی در شوخی هایش واگذارد، سه خانه را در جاهای مختلف بهشت تضمین و دروغ گفتن به برادر دینی را خیانتی بزرگ قلم داد می کرد:
«کبرت خیانه ان تحدث اخاک حدیثا و هو لک به مصدق و انت له به کاذب؛ خیانت بزرگی است که به برادرت سخنی بگویی که او تو را در آن راستگو بداند، اما تو در آن به او دروغ گفته باشی.»
سرانجام آنکه ایشان هیچ دروغی را شایسته مسلمانان نمی دانست و از آنان می خواست تا از آن یکسره باز ایستند. برای مثال به ابوذر فرمودند که هرگز هیچ دروغی از دهانش خارج نشود و تصریح می کردند که هیچ دروغی نگفته اند.
این توجه و حساسیت به صداقت، گسترش و رواج بحث های متنوعی را در متون اخلاقی ما در پی داشته است و عالمان اخلاق، ابعاد این مسئله را به استناد نصوص دینی کاویده و ادبیات ارجمندی را به میراث نهاده اند.
اما پرسشی که ذهن ما را می خلد آن است که آیا هرگز نباید دروغ گفت و آیا در موارد خاص، حتی اگر به بهای جان انسان بی گناهی تمام شود، باز باید صداقت به خرج داد و مایه مرگ کسی شد؟ به نظر نمی رسد که این تعمیم و حکم قاطع «هرگز دروغ مگو»، قابل عمل باشد و با شهود و درک عمومی ما سازگار نیست. این جاست که همان کسانی که دروغ را پلید دانسته اند، در مواردی آن را مجاز و چه بسا واجب شمرده اند. نخستین داستان کتاب گلستان سعدی در باره دروغ وزیری نیک خواه و صداقت کُشنده وزیری بدخواه، با این نتیجه معروف که «دروغ مصلحت آمیز، به از راستی فتنه انگیز» به نیکی نشان دهنده این شهود است. حتی پیامبر اکرم که این همه بر صداقت و پرهیز از دروغ تأکید داشتند، در مواردی دروغ را مجاز می شمردند، که عالمان اخلاق و فقها آنها را در کتاب های خود آورده اند. اما جای این پرسش است که این موارد کدام است و به چه دلیل چنین استثنایی پذیرفته شده است. این پرسش را نگارنده به تفصیل در جای دیگری پیش کشیده و کوشیده است به آن پاسخ دهد، از این رو در اینجا از آن می گذریم. لیکن برخی از عالمان اخلاق، دروغگویی شوهر به همسر و دروغگویی والدین به فرزندان خود را از جمله این قبیل دروغ های مجاز دانسته اند و به سود آن استدلال کرده اند. برای مثال مرحوم ملا احمد نراقی، در این باره چنین می نویسد:
«هر گاه زن چیزی از شوهر بخواهد که قادر نباشد یا قادر باشد، اما بر او واجب نباشد، جایز است به او وعده دهد که می گیرم؛ اگر چه قصد او نباشد گرفتنِ آن و نگیرد.»
آیت اللّه سیدرضا صدر این مورد را مجاز شمرده آن را نشانه اهمیت زندگی زناشویی در اسلام و لازمه خوشبختی زن و شوهر دانسته می گوید:
«اسلام کاخ سعادت زناشویی را همیشه برپا می خواهد و برای حفظ این کاخ که خوشبختی دو تن یا بیشتر در آن می باشد، وعده دادن دروغ را اجازه داده است. شوهر اگر بتواند تقاضای زن را انجام دهد، بهتر و اگر نتواند یا صلاح نداند، باز هم تلخی زندگی زن و شوهر را نخواسته [است.] زن عواطفش لطیف است، نبایستی نومید گردد و شکرآبی میان دو همسر پیدا شود؛ پس این دروغ برای بشر سودمند است.»
اینان به استناد احادیثی چنین دروغی را روا شمرده اند، این احادیث که به آنها اشاره خواهد شد، تنها در دو یا سه مورد دروغگویی را مجاز دانسته اند که دروغ به زن یکی از آنها است، و تصریح کرده اند که تنها در این موارد می توان دروغ گفت.
اما برخی از عالمان اخلاق در همین حد باقی نمانده و موارد دیگری را نیز از باب وحدت ملاک به آنها افزوده اند که دروغگویی والدین به فرزندان خود، یکی از آنها به شمار می رود.
برای مثال ملا مهدی نراقی پس از نقل احادیثی که دروغ گفتن را در سه مورد مجاز می شمارد، می نویسد:
«گرچه این اخبار به مقاصد سه گانه منحصر هستند، لیکن دیگر مقاصد ضروری که در مصلحت از این موارد بالاتر یا در همان حد هستند نیز از باب اولویت یا اتحاد طریق، بدان ها ملحق می شوند.»
آنگاه موارد دیگری نام می برد که در آنها دروغ گفتن جایز است، هر چند در احادیث بدان تصریح نشده است. غزالی نیز پس از نقل موارد سه گانه دروغ مجاز می گوید که احادیث به صراحت این سه مورد را استثنا کرده است، اما موارد مشابه آنها را نیز می توان بدان ها پیوست.
یکی از مواردی که براساس اولویت یا اتحاد طریق، جزو دروغ های مجاز به شمار رفته است، دروغ به کودکان است. غزالی حکم دروغ به کودکان را از سنخ دروغ به زنان می شمارد و چون این یک را مجاز دانسته است، دروغ به کودکان را نیز مجاز می شمارد و می گوید:
«اگر کودک جز از راه وعده و وعید و ترساندن دروغین به مکتب خانه راغب نشود، این کار مباح خواهد بود.»
ملا مهدی نراقی نیز کودکان را به زنان ملحق می کند و می گوید:
«اگر کودک به نوشتن و دیگر کارهایی که به او فرمان می دهند جز به وسیله وعده و وعید و ترساندن راغب نشود، این کار جایز خواهد بود، هر چند که قصد وفای به آن در کار نباشد.»
ملا احمد نراقی (پسر نراقی بزرگ) نیز می نویسد:
«هرگاه طفلی را به شغلی مأمور سازی و او رغبت به آن نکند از مکتب رفتن یا شغلی دیگر، جایز است که او را وعده دهی یا بترسانی که با تو چنین و چنان خواهم کرد، اگر چه منظور تو کردن آن نباشد.»
آیت اللّه کنی نیز گرچه تصریح به این مسئله نمی کند، اما در بحث دروغ به خانواده و همسر، سیاق عبارت و ضمایر را به گونه ای سازمان می دهد که گویی ایشان نیز دروغ به کودکان را مجاز می شمارد.
مرحوم آیت اللّه خویی نیز از ظاهر روایاتی که دروغ به زن را مجاز می داند، نتیجه می گیرد که نه تنها دروغ به زن، بلکه به همه اعضای خانواده نیز جایز است.
بدین ترتیب با دیدگاهی مواجه هستیم که دروغ به کودکان را مجاز می شمارد و آن را از دایره غیر اخلاقی بودن بیرون می آورد.
بدین ترتیب، از نظر عده ای از عالمان اخلاق، در عین اعتقاد به قبح و غیر اخلاقی بودن دروغ، دروغگویی شوهران به همسران خود و والدین به فرزندان خویش اخلاقی است و از شمول نهی پیامبر اکرم(ص) مبنی بر دوری از هر نوع دروغی خارج است. حال جای این پرسش است که آیا واقعا چنین دروغ هایی اخلاقی است و با منظومه اخلاقی اسلام سازگار است یا خیر؟ و اگر دروغ رذیلت است، چرا دروغ شوهر به همسر خود یا والدین به فرزندان خویش مجاز شمرده شده است؟ در این نوشتار می شود دلایل این استثنا، تفسیرها و ملاک آن بررسی و ارزیابی شود و در دو بخش، پیش خواهد رفت: نخست دلایل جواز دروغ شوهر به همسر خود و دوم دلایل جواز دروغ والدین به فرزندان خویش.
هرچند امید آن است که کسی از این مطالب جهت توجیه گناه بزرگی چون دروغ استفاده نکند.تمام این مطالب باید مرد مطالعه قرار گیرند
نظرات شما عزیزان:
.: Weblog Themes By Pichak :.